Skopiowana przez zakłady Karbolit w Związku Sowieckim, nazywana popularnie "lampą NKWD"

Współcześni projektanci sprzętu oświetleniowego mają do dyspozycji szeroką gamę różnorodnych materiałów do budowy lamp. Zmieniające się co kilka lat trendy sprawiają, że wraz z panującą modą dominują elementy z polerowanego i lakierowanego mosiądzu lub miedzi, chromowanego metalu albo ceramiki, porcelany, szkła, kolorowych tworzyw sztucznych, a kiedy indziej z ekologicznych materiałów naturalnych – drewna, rattanu lub wikliny. Jednak w drugiej i trzeciej dekadzie ubiegłego wieku wachlarz możliwości jakie mieli do dyspozycji twórcy lamp oświetleniowych był dużo uboższy. Wśród używanych materiałów dominowało kute żelazo, brąz, mosiądz i miedź oraz ceramika i szkło kryształowe.

 
Lata trzydzieste XX w. – bakelit początkuje erę tworzyw sztucznych

Pierwszym tworzywem sztucznym, które zostało zastosowane w konstrukcji lamp oświetleniowych, a także innych masowo wytwarzanych przedmiotów codziennego użytku, był bakelit oparty na żywicy fenolowo- formaldehydowej. Belgijski chemik Leo Baekeland opracował i opatentował go w 1907 r. Jego nazwisko zostało upamiętnione w nazwie nowego materiału. Wcześniej jedynym praktycznie dostępnym rodzajem plastiku był celuloid powstały przez połączenie nitrocelulozy z kamforą wynaleziony w 1855 r. Bakelit był pierwszym syntetycznym tworzywem sztucznym, to znaczy takim, w którym związki wielkocząsteczkowe są wytwarzane sztucznie, a nie pochodzą z surowców naturalnych. Ważnymi cechami nowego tworzywa były: niepalność, nietopliwość, nierozpuszczalność, niskie przewodnictwo elektryczne, dobra wytrzymałość dielektryczna, słaba przewodność cieplna oraz względnie duża odporność chemiczna. Właściwości te sprawiły, że bakelit nadawał się szczególnie do konstrukcji obudów urządzeń elektrycznych. Tu przydatna okazała się również jego postać, jako proszku, z którego po podgrzaniu i sprasowaniu można było formować różnorodne kształty.


Sigma – lampa stołowa z bakelitu stworzona przez Christiana Dell’a

Na samym początku lat trzydziestych ubiegłego stulecia (1931), w Niemczech, projektant przemysłowy Christian Dell, pracujący w fabryce Rondell Heinrich Römmler AG w Spremberg, zaprojektował bardzo innowacyjną jak na owe czasy, stojącą lampę biurkową o nazwie Sigma. Według wielu opinii to jedna z najpiękniejszych lamp bakelitowych na świecie.

 

Na podstawie projektu Christiana Della obudowę lampy Sigma, wykonaną całkowicie z bakelitu, wyprodukowała firma H. ​​Römmler z siedzibą w Sprembergu (Niemcy). Elementy układu elektrycznego produkowała natomiast firma Stolz-Kontakt GmbH.


Innowacyjne rozwiązania konstrukcyjne

Przy konstrukcji lampy Dell w innowacyjny sposób wykorzystał plastyczne i izolacyjne właściwości żywic fenolowych do rozwiązania niektórych problemów często spotykanych wcześniej w wielu lampach stołowych.

 

Innowacyjność projektu lampy Sigma polegała przede wszystkim na skutecznym rozwiązaniu problemu przekazywania zasilania sieciowego do żarówki przy równoczesnym zapewnieniu możliwości kierowania strumienia światła w różne miejsca dzięki szerokiemu zakresowi regulacji nachylenia ramienia lampy, bez ryzyka zerwania lub uszkodzenia przewodu zasilającego. Aby temu zapobiec przyjęto prosty lecz skuteczny system przekazu prądu elektrycznego z podstawy lampy do jej ruchomego ramienia. Dwie żyły kabla elektrycznego wchodzące do lampy są przez wyłącznik podłączone do dwóch sprężynujących blaszek zamocowanych do podstawy lampy. Blaszki te stykają się z dwoma kołkami stykowymi w dolnej części ramienia. Połączenie każdej blaszki stykowej z kołkiem stykowym jest ruchome, ale też ścisłe dzięki sile sprężystego docisku blaszki. Dalej prąd od kołków stykowych jest już prowadzony przez ramię lampy do oprawki z żarówką za pomocą kabli ułożonych w ramieniu lampy. Ramię składa się z dwóch symetrycznych części, które są połączone trzema śrubami.
 

Asymetryczny odbłyśnik posiada od środka powierzchnię z warstwą rozpraszającą światło. Odbłyśnik łączy się z górnym końcem ramienia lampy przez część pośrednią stanowiącą przegub do regulacji jego nachylenia. Ceramiczno-metalowa oprawka żarówki mocowana jest do odbłyśnika. W oryginalny sposób został rozwiązany problem utrzymywania ramienia w odpowiednim położeniu w stosunku do podstawy lampy. Zapewnia to element składający się z dwóch drewnianych klocków o wklęsłym kształcie dostosowanym do kształtu dolnego końca ramienia. Jest on dociskany do ramienia czterema sprężynami tak, aby generował odpowiednie tarcie. W podstawie lampy znajduje się także obciążnik zapewniający jej stabilność.


Bliźniacza lampa produkowana w sowieckiej Rosji – czy to przypadek?

Dziwnym trafem, prawdopodobnie już na początku 1932 r., a więc jeszcze na kilka lat przed wybuchem II Wojny Światowej, na terenie Związku Radzieckiego, w zakładzie Karbolit w miejscowości Orechowo Sujewo (Orekhovo-Zuevo) w obwodzie moskiewskim, rozpoczęto produkcję lamp o bliźniaczej konstrukcji i wyglądzie. Rosyjscy inżynierowie skopiowali projekt Christiana Della, a lampę nazwali Karbolite. Pierwsze 35 lamp wykonano w darze na XVII Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, który odbył się na przełomie stycznia i lutego 1934 r. Lampa Karbolite trafiła szybko nawet do gabinetu Józefa Stalina. Dzięki funkcjonalności polegającej na łatwej zmianie kierunki świecenia, co ułatwiało oślepianie przesłuchiwanym,  lampy Karbolite zyskały szerokie uznanie zwłaszcza wśród pracowników sił bezpieczeństwa epoki stalinowskiej w sowieckiej Rosji. Na skutek tej popularności szybko zyskały nieoficjalny, złowrogi przydomek „lampy NKWD”. Z pewnością właśnie z tego powodu lampa stała się jedną z najbardziej rozpoznawalnych lamp biurkowych Związku Radzieckiego.

Spotyka się informacje, że w 1945 roku, pod koniec drugiej wojny światowej, większość wciąż użytecznych konstrukcji zakładu H. Römmlera została rozebrana i wywieziona do Związku Radzieckiego.

W obecnej Rosji źródłem resentymentu do zabytkowych już lamp Karbolite stało się częste jej stosowanie w scenografiach do filmów kręconych w Rosji od lat 60-tych. Zagrała ona w filmach „Uwaga na samochód”, „Miejsca spotkania nie można zmienić”, „Moskwa nie wierzy łzom” i serialu telewizyjnym „Likwidacja”.

Lampy były produkowane w ZSRR aż do 1972 r.

Co ciekawe, w Rosji panuje silne przeświadczenie, że lampa Karbolite jest oryginalnym dziełem rosyjskich inżynierów opracowanym dzięki osiągnięciom tamtejszego przemysłu tworzyw sztucznych. Informacja o tym, ze pierwowzorem była lampa Christiana Dell’a jest dla Rosjan zaskakująca, a konstatacja, że projekt został po prostu skradziony wydaje się nie do zaakceptowania.


Cechy rozpoznawcze niemieckiego oryginału lampy Sigma

W oryginalnej lampie produkowanej w Niemczech na każdym komponencie z bakelitu znajdują się następujące oznaczenia:

 

Logo BAKELIT	Logo KAG (Kontakt AG)	Logo HRS (H. Römmler Spremberg)

Wyłączniki

W lampach Sigma i ich rosyjskich kopiach spotyka się cztery różne rodzaje wyłączników zamontowanych w podstawie:

• dwupozycyjny wyłącznik kołyskowy
• wyłącznik przyciskowy o działaniu pionowym – sprężynujący (załączenie/wyłączenie przez przyciśnięcie)
• wyłącznik przyciskowy o działaniu pionowym – niesprężynujący (załączenie przez wciśnięcie w dół/wyłączenie przez pociągnięcie w górę)
• przełącznik obrotowy

 
   

---

Christian Dell (1893-1974)

Christian Dell urodził się w 1893 r. w Offenbach w Niemczech. Początkowo, w latach 1907-12 uczył się fachu i praktykował jako złotnik w fabryce srebra Schleissner & Söhne w Hannau. Równocześnie studiował w Königlich Preußischen Zeichenakademie w Hanau.

W 1913 roku Dell pracował jako złotnik w Dreźnie, zanim udał się do „Kunstgewerbeschule” w Weimarze.

W latach 1918-20 był czeladnikiem, a następnie wyjechał do pracy w Monachium jako mistrz złotnictwa w firmie Hestermann & Ernst. W 1920 roku Christian Dell wyjechał do Berlina, aby pracować dla złotnika Emila Lettré. Następnie Dell wrócił do Hanau i ponownie zapisał się na Preußische Zeichenakademie.

Od 1922 do 1925 r. Christian Dell był mistrzem w warsztacie obróbki metalu w Bauhaus w Weimarze, gdzie ściśle współpracował z László Moholy-Nagy wykonując liczne projekty metalowych opraw oświetleniowych do biur i miejsc pracy.

W 1926 roku, po zamknięciu Weimarskiego Bauhausu, Dell został kierownikiem i wykładowcą nowego wówczas kursu obróbki metali we Frankfurckiej Szkole Sztuk Pięknych (Frankfurter Kunstschule), gdzie pozostał aż do odwołania ze stanowiska przez narodowych socjalistów w 1933 r. Zaprojektował tam wiele lamp oświetleniowych, w tym lampę stołową Rondella (1927-28) i Polo Populär (1929), które były początkowo produkowane przez fabrykę Rondella w Oberursel, a później przez Bünte & Remmler we Frankfurcie. Inne jego projekty godne uwagi to lampa Dell typu K (1930) i seria lamp Kaiser Idell (lata 30. XX wieku), produkowanych przez firmę Bros. Kaiser & Co w Neheim-Hüsten.

Po drugiej wojnie światowej Dell produkował sztućce i otworzył sklep jubilerski w Wiesbaden, który działał w latach 1948-55. Christian Dell zmarł w Wiesbaden w 1974 roku.


Opracował: Marek Kołakowski

---

Treści powiązane:

• Pinocchio – ikoniczna lampka w stylu modernistycznym zaprojektowana w 1954 r. przez H. Th. J. A. Busquet dla firmy Hala
• Lampa biurkowa model 145 zaprojektowana przez H. Busqueta dla firmy Hala
• Lampa biurkowa Kaiser Idell model 6650